Główny bohater męski powieści, młody szlachcic polski, namiestnik a następnie porucznik chorągwi pancernej księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Wysoki, szczupły i bardzo przystojny mężczyzna o wielkiej sile fizycznej. Wzór rycerza chrześcijańskiego - odważny, honorowy, lojalny wobec księcia i ojczyzny. Ratuje Chmielnickiego przed siepaczami Czaplińskiego w karczmie, a później zostaje przez niego wysłany z poselstwem na Sicz. Zakochuje się w Helenie Kurcewiczównie od pierwszego wejrzenia. Przewodzi bohaterskiej obronie Zbaraża i przebija się przez oblężenie z wieściami do króla, za co otrzymuje przydomek "bohatera spod Zbaraża".

Główna bohaterka kobieca powieści, córka kniazia Wasyla Kurcewicza i nieznanej z imienia Rahozianki. Piękna dziewczyna o około 18 latach, wychowywana przez kniahinię Kurcewiczową w Rozłogach jak własna córka. Charakteryzuje się głęboką religijnością, skromnością, odwagą i niezłomną wiarą. Zakochuje się wzajemnie w Janie Skrzetuskim, ale zostaje porwana przez Bohuna po spaleniu Rozłogów. Odmawia zostania żoną Kozaka ze względu na swoje przekonania i miłość do Skrzetuskiego. Po wielu przygodach zostaje uratowana i poślubia ukochanego.

Książę, wojewoda ruski, jeden z najważniejszych bohaterów historycznych powieści. Potężny magnat ukraiński, zwany przez Kozaków Jaremą, słynący z niezwykłych zdolności dowódczych i bezwzględności wobec wrogów. Właściciel ogromnych dóbr na Ukrainie ze stolicą w Łubniach. Stara się własną ręką stłumić powstanie Chmielnickiego, gdy inni magnaci próbują układów. Dowodzi bohaterską obroną twierdzy Zbaraż oblężonej przez wielokrotnie liczniejsze wojska kozacko-tatarskie. Wzbudza bezgraniczną lojalność swoich żołnierzy.

Historyczny przywódca powstania kozackiego, pisarz wojskowy a następnie hetman kozacki. W powieści przedstawiony jako człowiek podstępny, okrutny i skłonny do pijaństwa, choć obdarzony zdolnościami organizacyjnymi. Ucieka na Sicz po konflikcie z Czaplińskim i organizuje wielkie powstanie przeciw Rzeczypospolitej, zawierając sojusz z chanem tatarskim. Jego życie ratuje Skrzetuski, który wyprowadza go z rąk opryszków Czaplińskiego. Dowodzi kozackimi wojskami pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i podczas oblężenia Zbaraża.

Fikcyjny pułkownik kozacki o tajemniczym pochodzeniu, jeden z najważniejszych watażków kozackich. Bardzo przystojny, postawny mężczyzna, uwielbiony przez Kozaków, o których śpiewano pieśni i opowiadano nieprawdopodobne historie o jego wyczynach. Beznadziejnie zakochany w Helenie Kurcewiczównie, która wzbudza w nim obsesyjną miłość. Grał na teorbanie i służył wiernie Kurcewiczom, oczekując wzajemności uczuć. Po odkryciu zaręczyn Heleny ze Skrzetuskim w szale zemsty morduje kniaziów Kurcewiczów i uprowadza dziewczynę. Waleczny wojownik budzi szacunek nawet wrogów, ale jego miłość przeradza się w destrukcyjną obsesję.

Starszy szlachcic o tajemniczej przeszłości, obdarzony niezwykłym dowcipem, sprytem i inteligencją. Mistrzowski gawędziarz i kompan do napitku, ale też waleczny wojownik władający szablą. W utworze ma oko pokryte bielmem, wąsy oraz bliznę na czole. Mieszka w Czehrynie z dala od hetmanów ze względu na jakieś kłopoty w przeszłości. Staje się najwierniejszym przyjacielem i doradcą Skrzetuskiego, organizuje ucieczkę Heleny z Rozłogów po ataku Bohuna. Autor wielu pamiętnych powiedzonek i przebiegłych podstępów, które ratują bohaterów z opresji.

Porucznik, zwany Małym Rycerzem ze względu na niewielki wzrost, pierwsza szabla Rzeczypospolitej. Mistrz fechtunku o niezrównanej biegłości w władaniu bronią białą. Jeden z najbliższych przyjaciół Skrzetuskiego i towarzyszów broni księcia Wiśniowieckiego. Przyjaciel Zagłoby i Podbipiętę, z którymi tworzy nierozłączną trójkę. W pojedynku ciężko rani Bohuna, ratując Zagłobę z jego rąk. Uczestniczy w odbijaniu Heleny z Czortowego Jaru i heroicznej obronie Zbaraża.

Ogromnej postury i siły Litwin, rycerz o dobrym sercu, ale naiwny jak dziecko. Ślubował zachować czystość, dopóki mieczem przodków Zerwikapturem nie zetnie trzech głów "pohańców" za jednym zamachem. Przyjaciel Skrzetuskiego, Zagłoby i Wołodyjowskiego. Ginie śmiercią bohaterską podczas próby wydostania się z oblężonego Zbaraża z wieściami do króla, nie zdążywszy wypełnić swojego ślubu. Jego śmierć głęboko porusza towarzyszy broni i staje się symbolem poświęcenia dla ojczyzny.

Sługa i pachołek Jana Skrzetuskiego, szlachcic chodaczkowy z Podlasia. Mężczyzna sprytny i przedsiębiorczy, uczestniczy w wojnie w nadziei na wzbogacenie się. Wielokrotnie ratuje swojego pana, nosząc listy między nim a Heleną. Dostaje się w ręce Bohuna, ale zdobywa jego zaufanie i opiekuje się nim po zranieniu. Podstępem dowiaduje się od Bohuna o miejscu uwięzienia Heleny w Czortowym Jarze. Bierze udział w odbijaniu dziewczyny, zabijając strzałem z pistoletu wiedźmę Horpynę.

Stary kniaziowski ród wywodzący się od Ruryka, pieczętujący się Kurczem. Właściciele Rozłogów na Zadnieprzu, gdzie osiedlił się kniaź Wasyl z linii wołyńskiej. Rodzina miała dwóch synów - Waśkę i Symeona oraz adoptowaną siostrzenicę Helenę. Żyli w przyjaźni z Bohunem, który wiernie im służył i zabiegał o względy Heleny. Po odkryciu jej zaręczyn ze Skrzetuskim zostają zamordowani przez rozwścieczonego Bohuna, który spala również ich siedzibę.

Kozacki pułkownik, jeden z najokrutniejszych dowódców powstania Chmielnickiego. Określany jako jeden z najczarniejszych charakterów powieści, przypomina ruchami i spojrzeniem Bohuna. Sojusznik Chmielnickiego w walkach przeciw wojskom koronnym, dowodzi kozackimi oddziałami w bitwach pod Żółtymi Wodami i Korsuniem. Bierze udział w oblężeniu Zbaraża jako jeden z głównych wodzów rebeliantów.

Strażniczka Heleny w Czortowym Jarze, olbrzymia i przerażająca czarownica mieszkająca w dzikich ostępach. Znała się na ziołach, wróżbach i zaklęciach, wzbudzała grozę wśród miejscowej ludności. Pilnowała uwięzionej przez Bohuna Heleny na jego polecenie w swojej strasznej siedzibie pośród bagien i zarośli. Zostaje zastrzelona przez Rzędziana podczas odbijania Heleny przez Zagłobę, Wołodyjowskiego i pachołka Skrzetuskiego.

Starosta czehrynski, awanturnik i napastnik, którego konflikt z Chmielnickim stał się iskrą wywołującą powstanie kozackie. Mężczyzna agresywny i swarliwy, który napastuje ludzi w karczmie w Czehrynie. Zostaje wyrzucony w błoto przez Skrzetuskiego za swoje chamskie zachowanie. Prześladuje Chmielnickiego i jego rodzinę, co ostatecznie zmusza hetmana do ucieczki na Sicz i zorganizowania buntu.

Tatarski chan krymski, sojusznik Chmielnickiego w powstaniu przeciw Rzeczypospolitej. Dowodzi tatarskimi ordami wspierającymi Kozaków w bitwach pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i podczas oblężenia Zbaraża. Polityk doświadczony w zawieraniu sojuszy i układów, to on doprowadza do zawarcia ugody zborowskiej między stroną polską a kozacką, przerywając oblężenie twierdzy.

Król Polski, koronowany w 1649 roku podczas powstania Chmielnickiego. W powieści pojawia się jako władca, do którego docierają wieści od oblężonych w Zbarażu obrońców. To on podejmuje próbę odsieczy twierdzy po dramatycznej wyprawie Skrzetuskiego przez obóz kozacko-tatarski. Ostatecznie zawiera ugodę z powstańcami za pośrednictwem chana Islama Gireja III.

Główna siedziba i centrum organizacyjne Kozaków Zaporoskich, położona na wyspie za porohami dnieprzańskimi. Miejsce, gdzie Chmielnicki organizuje powstanie przeciw Rzeczypospolitej, gromadząc wokół siebie tłumy niezadowolonych Kozaków. Tutaj odbywają się narady starszyzny kozackiej i podejmowane są decyzje o wojnie z Polską. Skrzetuski zostaje wysłany przez księcia Wiśniowieckiego z poselstwem na Sicz, gdzie dostaje się do niewoli.

Twierdza w województwie wołyńskim, miejsce heroicznej obrony wojsk księcia Wiśniowieckiego przed wielokrotnie liczniejszymi siłami kozacko-tatarskimi. Oblężenie trwa kilka miesięcy, podczas których garstka polskich żołnierzy stawia bohaterski opór ogromnej armii Chmielnickiego i chana. Obrona Zbaraża staje się symbolem męstwa i patriotyzmu, a przebicie się Skrzetuskiego przez obóz wroga z wieściami do króla przynosi mu sławę bohatera.

Rodzinna siedziba Kurcewiczów na Ukrainie Zadnieprzańskiej, gdzie mieszka Helena pod opieką kniahini. Miejsce pierwszego spotkania Skrzetuskiego z Heleną i Bohunem, gdzie rozgrywa się część miłosnej intrygi. Po odkryciu przez Bohuna zaręczyn Heleny ze Skrzetuskim zostają zniszczone i spalone przez rozwścieczonego watażkę, który morduje też mieszkańców. Później Bohun odbudowuje Rozłogi i spędza w nich ostatnie lata życia.

Główna siedziba księcia Jeremiego Wiśniowieckiego na Ukrainie, centrum jego potęgi i miejsca schronienia dla wiernych mu ludzi. Potężny zamek obronny, dokąd Skrzetuski radzi przenieść się Kurcewiczom dla bezpieczeństwa. Tutaj książę gromadzi swoje wojska i planuje działania przeciw powstańcom kozackim. Symbol polskiej władzy na Kresach wschodnich i bastion oporu przeciw buncie Chmielnickiego.

Miasto kozackie nad Dnieprem, miejsce pierwszego pobytu Skrzetuskiego w drodze na Sicz. Tutaj w karczmie dochodzi do starcia między Skrzetuskim a Czaplińskim, a także do pierwszego spotkania z Zagłobą i Podbipiętą. Miasto stanowi ważny punkt strategiczny i ośrodek nastrojów kozackich, gdzie widać narastające napięcie przed wybuchem powstania.

Rozległe przestrzenie stepowe między Rzeczpospolitą a Morzem Czarnym, słabo zaludnione i niebezpieczne ze względu na napady tatarskie. Tereny, gdzie rozgrywają się liczne sceny powieści, symbolizujące dzikość i nieprzewidywalność kresowych ziem. Miejsce, gdzie żyją Kozacy i gdzie koczują tatarscy sojusznicy Chmielnickiego. Obszar walk między wojskami polskimi a kozacko-tatarskimi.

Twierdza nad Dnieprem, punkt kontrolny na drodze Skrzetuskiego na Sicz. Miejsce, gdzie komendant ostrzega porucznika przed niebezpieczeństwem kontynuowania podróży do Kozaków. Ważny punkt strategiczny kontrolujący żeglugę na Dnieprze i dostęp do Siczy Zaporoskiej. Symbol polskiej obecności wojskowej na kresach wschodnich.

Dzikie i straszne miejsce w stepie, gdzie Bohun ukrywa porwaną Helenę pod opieką wiedźmy Horpyny. Położony w pustkach nad Władyką, otoczony bagnami i gęstymi zaroślami, wzbudzający grozę wśród miejscowej ludności. Siedlisko czarownicy, które Kozacy uważają za przeklęte i niebezpieczne. Miejsce uwięzienia Heleny, skąd zostaje odbita przez Zagłobę, Wołodyjowskiego i Rzędziana.

Miasto, gdzie Zagłoba ukrywa Helenę po ucieczce z Rozłogów, sądząc że będzie tam bezpieczna. Zostaje jednak zdobyte przez Kozaków Bohuna, który odnajduje tam ranną dziewczynę i zabiera ją do Czortowego Jaru. Miejsce przejściowe w długiej wędrówce Heleny, symbol nietrwałości schronień podczas wojny kozackiej.

Miejsce pierwszej wielkiej bitwy między wojskami Rzeczypospolitej dowodzonymi przez Mikołaja Potockiego a powstańcami Chmielnickiego wspieranymi przez Tatarów. Klęska wojsk polskich, gdzie ciężka husaria nie mogła walczyć w błocie podczas ulewnego deszczu. Zwycięstwo Chmielnickiego i Tuhaj-beja, które rozpoczęło serię kozackich triumfów i zachęciło do dalszego buntu.

Miejsce drugiej wielkiej bitwy, gdzie wojska koronne ponoszą kolejną sromotną klęskę przeciw siłom kozacko-tatarskim. Kolejne zwycięstwo powstańców, które umacnia pozycję Chmielnickiego i pokazuje słabość polskiej organizacji wojskowej. Wydarzenie, które ostatecznie przekonuje księcia Wiśniowieckiego do podjęcia samodzielnych działań zbrojnych.

Miejsce bitwy stoczonej przez wojska polskie pod dowództwem regimentarzy przeciw wojskom Chmielnickiego. Mimo liczebnej przewagi Polaków bitwa kończy się klęską na skutek złego dowodzenia i paniki wywołanej plotkami o ucieczce dowódców. Kolejna porażka wojsk koronnych, która jeszcze bardziej wzmacnia pozycję powstańców.

Miejsce wielkiej bitwy wspomnianej w epilogu powieści, gdzie wojska polskie odnoszą zwycięstwo nad Kozakami po trzech dniach walk. Bitwa, podczas której chan tatarski ucieka i zabiera ze sobą jako jeńca Chmielnickiego, zostawiając Kozaków pod dowództwem Bohuna. Końcowe zwycięstwo Polaków, które przywraca równowagę po długiej serii porażek.

Rodzinny miecz Podbipiętę, broń jego przodków litewskich, którą ślubował ściąć trzy głowy "pohańców" za jednym zamachem. Symbol honoru rycerskiego i tradycji rodzinnej Litwina. Broń, której Longinus nie zdążył użyć do wypełnienia ślubu, gdyż ginie podczas próby wydostania się z oblężonego Zbaraża. Miecz staje się symbolem niezrealizowanych marzeń i poświęcenia dla ojczyzny.

Wielka rzeka płynąca przez Ukrainę, główna arteria komunikacyjna i handlowa regionu. Droga wodna, którą Skrzetuski podróżuje w drodze na Sicz, gdzie jego oddział zostaje zaatakowany przez Kozaków. Rzeka, nad którą rozgrywają się kluczowe wydarzenia powieści, granica między światem polskim a kozackim. Symbol dzikości i nieprzewidywalności kresowych ziem.

Wielki bunt kozacki przeciw Rzeczypospolitej rozpoczęty w 1648 roku, główne tło historyczne powieści. Wojna wywołana konfliktem między Chmielnickim a Czaplińskim, która przeradza się w długotrwały konflikt o charakterze religijnym, społecznym i narodowym. Wydarzenia obejmujące lata 1648-1651, podczas których dochodzi do licznych bitew, masakr ludności i zniszczeń na Ukrainie.

Instytucja teatralna w Poznaniu, która w 1932 roku wystawiła spektakl na podstawie powieści Sienkiewicza. Przedstawienie odbyło się w sali Ogrodu Zoologicznego z udziałem znanych aktorów ówczesnej epoki. Wydarzenie kulturalne będące jedną z pierwszych adaptacji scenicznych słynnej powieści, świadczące o jej popularności w społeczeństwie.

Cykl trzech powieści historycznych Henryka Sienkiewicza, pisany "ku pokrzepieniu serc" w latach 1884-1888. "Ogniem i mieczem" stanowi pierwszą część, poprzedzającą "Potop" i "Pana Wołodyjowskiego". Dzieło przedstawiające dzieje XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, mające podnieść na duchu Polaków żyjących pod zaborami. Literatura o charakterze patriotycznym i wychowawczym, zyskująca ogromną popularność wśród czytelników.

Plaga owadów, która w roku 1647 wyroiła się z Dzikich Pól w niesłychanej ilości i zniszczyła zasiewy oraz trawy. Jeden ze złowieszczych znaków zapowiadających nadchodzące klęski i nadzwyczajne wydarzenia. Omen poprzedzający wybuch powstania Chmielnickiego i rozpoczęcie wojny kozackiej. Symbol nadchodzącej zagłady i zniszczenia, który współcześni traktowali jako przepowiednię napadów tatarskich.

Pokój zawarty między stroną polską a kozacką za pośrednictwem chana Islama Gireja III, przerywający oblężenie Zbaraża. Umowa kończąca główny wątek powieści, zawarta w 1649 roku po miesiącach walk i oblężenia twierdzy. Dyplomatyczne rozwiązanie konfliktu, które pozwala uniknąć dalszego rozlewu krwi, choć nie kończy definitywnie konfliktu polsko-kozackiego.

Złowieszcze znaki i przepowiednie, które w roku 1647 zwiastowały nadchodzące klęski i nadzwyczajne wydarzenia. Zjawiska na niebie i ziemi interpretowane przez współczesnych jako ostrzeżenia przed nadchodzącą wojną. Literacki motyw wprowadzający atmosferę niepokoju i zapowiadający tragiczne wydarzenia powstania kozackiego.