Jan Skrzetuski | {jan, jana, janowi, janem, janie, skrzetuski, skrzetuskiego, skrzetuskiemu, skrzetuskim} Główny bohater męski powieści, młody szlachcic polski, namiestnik a następnie porucznik chorągwi pancernej księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Wysoki, szczupły i bardzo przystojny mężczyzna o wielkiej sile fizycznej. Wzór rycerza chrześcijańskiego - odważny, honorowy, lojalny wobec księcia i ojczyzny. Ratuje Chmielnickiego przed siepaczami Czaplińskiego w karczmie, a później zostaje przez niego wysłany z poselstwem na Sicz. Zakochuje się w Helenie Kurcewiczównie od pierwszego wejrzenia. Przewodzi bohaterskiej obronie Zbaraża i przebija się przez oblężenie z wieściami do króla, za co otrzymuje przydomek "bohatera spod Zbaraża". Helena Kurcewiczówna | {helena, heleny, helenie, helenę, heleną, kurcewiczówna, kurcewiczówny, kurcewiczównie, kurcewiczównę, kurcewiczówną, kniaziówna, kniaziówny, kniaziównie, kniaziównę, kniaziówną} Główna bohaterka kobieca powieści, córka kniazia Wasyla Kurcewicza i nieznanej z imienia Rahozianki. Piękna dziewczyna o około 18 latach, wychowywana przez kniahinię Kurcewiczową w Rozłogach jak własna córka. Charakteryzuje się głęboką religijnością, skromnością, odwagą i niezłomną wiarą. Zakochuje się wzajemnie w Janie Skrzetuskim, ale zostaje porwana przez Bohuna po spaleniu Rozłogów. Odmawia zostania żoną Kozaka ze względu na swoje przekonania i miłość do Skrzetuskiego. Po wielu przygodach zostaje uratowana i poślubia ukochanego. Jeremi Wiśniowiecki | {jeremi, jeremiego, jeremiemu, jeremim, jeremu, wiśniowiecki, wiśniowieckiego, wiśniowieckiemu, wiśniowieckim, jarema, jaremy, jaremie, jaremę, jaremą} Książę, wojewoda ruski, jeden z najważniejszych bohaterów historycznych powieści. Potężny magnat ukraiński, zwany przez Kozaków Jaremą, słynący z niezwykłych zdolności dowódczych i bezwzględności wobec wrogów. Właściciel ogromnych dóbr na Ukrainie ze stolicą w Łubniach. Stara się własną ręką stłumić powstanie Chmielnickiego, gdy inni magnaci próbują układów. Dowodzi bohaterską obroną twierdzy Zbaraż oblężonej przez wielokrotnie liczniejsze wojska kozacko-tatarskie. Wzbudza bezgraniczną lojalność swoich żołnierzy. Bohdan Chmielnicki | {bohdan, bohdana, bohdanowi, bohdanem, bohdanie, chmielnicki, chmielnickiego, chmielnickiemu, chmielnickim, hetman, hetmana, hetmanowi, hetmanem, hetmanie} Historyczny przywódca powstania kozackiego, pisarz wojskowy a następnie hetman kozacki. W powieści przedstawiony jako człowiek podstępny, okrutny i skłonny do pijaństwa, choć obdarzony zdolnościami organizacyjnymi. Ucieka na Sicz po konflikcie z Czaplińskim i organizuje wielkie powstanie przeciw Rzeczypospolitej, zawierając sojusz z chanem tatarskim. Jego życie ratuje Skrzetuski, który wyprowadza go z rąk opryszków Czaplińskiego. Dowodzi kozackimi wojskami pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i podczas oblężenia Zbaraża. Jurko Bohun | {jurko, jurka, jurkowi, jurkiem, jurku, bohun, bohuna, bohunowi, bohunem, bohunie, watażka, watażki, watażce, watażkę, watażką} Fikcyjny pułkownik kozacki o tajemniczym pochodzeniu, jeden z najważniejszych watażków kozackich. Bardzo przystojny, postawny mężczyzna, uwielbiony przez Kozaków, o których śpiewano pieśni i opowiadano nieprawdopodobne historie o jego wyczynach. Beznadziejnie zakochany w Helenie Kurcewiczównie, która wzbudza w nim obsesyjną miłość. Grał na teorbanie i służył wiernie Kurcewiczom, oczekując wzajemności uczuć. Po odkryciu zaręczyn Heleny ze Skrzetuskim w szale zemsty morduje kniaziów Kurcewiczów i uprowadza dziewczynę. Waleczny wojownik budzi szacunek nawet wrogów, ale jego miłość przeradza się w destrukcyjną obsesję. Jan Onufry Zagłoba | {onufry, onufrego, onufremu, onufrym, onufrze, zagłoba, zagłoby, zagłobie, zagłobę, zagłobą} Starszy szlachcic o tajemniczej przeszłości, obdarzony niezwykłym dowcipem, sprytem i inteligencją. Mistrzowski gawędziarz i kompan do napitku, ale też waleczny wojownik władający szablą. W utworze ma oko pokryte bielmem, wąsy oraz bliznę na czole. Mieszka w Czehrynie z dala od hetmanów ze względu na jakieś kłopoty w przeszłości. Staje się najwierniejszym przyjacielem i doradcą Skrzetuskiego, organizuje ucieczkę Heleny z Rozłogów po ataku Bohuna. Autor wielu pamiętnych powiedzonek i przebiegłych podstępów, które ratują bohaterów z opresji. Michał Wołodyjowski | {michał, michała, michałowi, michałem, michale, wołodyjowski, wołodyjowskiego, wołodyjowskiemu, wołodyjowskim, rycerz, rycerza, rycerzowi, rycerzem, rycerzu} Porucznik, zwany Małym Rycerzem ze względu na niewielki wzrost, pierwsza szabla Rzeczypospolitej. Mistrz fechtunku o niezrównanej biegłości w władaniu bronią białą. Jeden z najbliższych przyjaciół Skrzetuskiego i towarzyszów broni księcia Wiśniowieckiego. Przyjaciel Zagłoby i Podbipiętę, z którymi tworzy nierozłączną trójkę. W pojedynku ciężko rani Bohuna, ratując Zagłobę z jego rąk. Uczestniczy w odbijaniu Heleny z Czortowego Jaru i heroicznej obronie Zbaraża. Longinus Podbipięta | {longinus, longinusa, longinusowi, longinusem, longinusie, podbipięta, podbipiętę, podbipiętą} Ogromnej postury i siły Litwin, rycerz o dobrym sercu, ale naiwny jak dziecko. Ślubował zachować czystość, dopóki mieczem przodków Zerwikapturem nie zetnie trzech głów "pohańców" za jednym zamachem. Przyjaciel Skrzetuskiego, Zagłoby i Wołodyjowskiego. Ginie śmiercią bohaterską podczas próby wydostania się z oblężonego Zbaraża z wieściami do króla, nie zdążywszy wypełnić swojego ślubu. Jego śmierć głęboko porusza towarzyszy broni i staje się symbolem poświęcenia dla ojczyzny. Rzędzian | {rzędzian, rzędziana, rzędzianowi, rzędzianem, rzędzianie, pachołek, pachołka, pachołkowi, pachołkiem, pachołku} Sługa i pachołek Jana Skrzetuskiego, szlachcic chodaczkowy z Podlasia. Mężczyzna sprytny i przedsiębiorczy, uczestniczy w wojnie w nadziei na wzbogacenie się. Wielokrotnie ratuje swojego pana, nosząc listy między nim a Heleną. Dostaje się w ręce Bohuna, ale zdobywa jego zaufanie i opiekuje się nim po zranieniu. Podstępem dowiaduje się od Bohuna o miejscu uwięzienia Heleny w Czortowym Jarze. Bierze udział w odbijaniu dziewczyny, zabijając strzałem z pistoletu wiedźmę Horpynę. ~Kurcewiczowie | {kurcewicz, kurcewicza, kurcewiczowi, kurcewiczem, kurcewiczu, kurcewiczów, kurcewiczom, kurcewiczami, kurcewiczach} Stary kniaziowski ród wywodzący się od Ruryka, pieczętujący się Kurczem. Właściciele Rozłogów na Zadnieprzu, gdzie osiedlił się kniaź Wasyl z linii wołyńskiej. Rodzina miała dwóch synów - Waśkę i Symeona oraz adoptowaną siostrzenicę Helenę. Żyli w przyjaźni z Bohunem, który wiernie im służył i zabiegał o względy Heleny. Po odkryciu jej zaręczyn ze Skrzetuskim zostają zamordowani przez rozwścieczonego Bohuna, który spala również ich siedzibę. +Kniahin Kurcewiczowa | {kniahini, kniahini, kniahini, kniahinię, kniahinią} Wdowa po kniaziu Kurcewiczu, opiekunka Heleny, którą wychowywała jak własną córkę. Kobieta przebiegła i chciwa, która z korzyścią materialną obiecuje rękę Heleny najpierw Bohunowi, a potem Skrzetuskiemu. Ginie zamordowana przez ludzi Bohuna podczas ataku na Rozłogi za oszukanie watażki w sprawie małżeństwa Heleny. Azja Tuhaj-bejowicz | {azja, azji, azji, azję, azją, tuhaj, tuhaja, tuhajowi, tuhajem, tuhaju, bejowicz, bejowicza, bejowiczowi, bejowiczem, bejowiczu} Kozacki pułkownik, jeden z najokrutniejszych dowódców powstania Chmielnickiego. Określany jako jeden z najczarniejszych charakterów powieści, przypomina ruchami i spojrzeniem Bohuna. Sojusznik Chmielnickiego w walkach przeciw wojskom koronnym, dowodzi kozackimi oddziałami w bitwach pod Żółtymi Wodami i Korsuniem. Bierze udział w oblężeniu Zbaraża jako jeden z głównych wodzów rebeliantów. Horpyna Dońcówna | {horpyna, horpyny, horpynie, horpynę, horpyną, dońcówna, dońcówny, dońcównie, dońcównę, dońcówną, wiedźma, wiedźmy, wiedźmie, wiedźmę, wiedźmą, czarownica, czarownicy, czarownicy, czarownicę, czarownicą} Strażniczka Heleny w Czortowym Jarze, olbrzymia i przerażająca czarownica mieszkająca w dzikich ostępach. Znała się na ziołach, wróżbach i zaklęciach, wzbudzała grozę wśród miejscowej ludności. Pilnowała uwięzionej przez Bohuna Heleny na jego polecenie w swojej strasznej siedzibie pośród bagien i zarośli. Zostaje zastrzelona przez Rzędziana podczas odbijania Heleny przez Zagłobę, Wołodyjowskiego i pachołka Skrzetuskiego. Czapliński | {czapliński, czaplińskiego, czaplińskiemu, czaplińskim, starosta, starosty, staroście, starostę, starostą} Starosta czehrynski, awanturnik i napastnik, którego konflikt z Chmielnickim stał się iskrą wywołującą powstanie kozackie. Mężczyzna agresywny i swarliwy, który napastuje ludzi w karczmie w Czehrynie. Zostaje wyrzucony w błoto przez Skrzetuskiego za swoje chamskie zachowanie. Prześladuje Chmielnickiego i jego rodzinę, co ostatecznie zmusza hetmana do ucieczki na Sicz i zorganizowania buntu. Islam Girej III | {islam, islama, islamowi, islamem, islamie, girej, gireja, girejowi, girejem, gireju, chan, chana, chanowi, chanem, chanie} Tatarski chan krymski, sojusznik Chmielnickiego w powstaniu przeciw Rzeczypospolitej. Dowodzi tatarskimi ordami wspierającymi Kozaków w bitwach pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i podczas oblężenia Zbaraża. Polityk doświadczony w zawieraniu sojuszy i układów, to on doprowadza do zawarcia ugody zborowskiej między stroną polską a kozacką, przerywając oblężenie twierdzy. Jan Kazimierz | {kazimierz, kazimierza, kazimierzowi, kazimierzem, kazimierzu, król, króla, królowi, królem, królu} Król Polski, koronowany w 1649 roku podczas powstania Chmielnickiego. W powieści pojawia się jako władca, do którego docierają wieści od oblężonych w Zbarażu obrońców. To on podejmuje próbę odsieczy twierdzy po dramatycznej wyprawie Skrzetuskiego przez obóz kozacko-tatarski. Ostatecznie zawiera ugodę z powstańcami za pośrednictwem chana Islama Gireja III. Sicz Zaporoska | {sicz, siczy, siczy, sicz, siczą, zaporoska, zaporoskiej, zaporoskiej, zaporoską, zaporoską} Główna siedziba i centrum organizacyjne Kozaków Zaporoskich, położona na wyspie za porohami dnieprzańskimi. Miejsce, gdzie Chmielnicki organizuje powstanie przeciw Rzeczypospolitej, gromadząc wokół siebie tłumy niezadowolonych Kozaków. Tutaj odbywają się narady starszyzny kozackiej i podejmowane są decyzje o wojnie z Polską. Skrzetuski zostaje wysłany przez księcia Wiśniowieckiego z poselstwem na Sicz, gdzie dostaje się do niewoli. Zbaraż | {zbaraż, zbaraża, zbarażowi, zbarażem, zbaražu, twierdza, twierdzy, twierdzy, twierdzę, twierdzą} Twierdza w województwie wołyńskim, miejsce heroicznej obrony wojsk księcia Wiśniowieckiego przed wielokrotnie liczniejszymi siłami kozacko-tatarskimi. Oblężenie trwa kilka miesięcy, podczas których garstka polskich żołnierzy stawia bohaterski opór ogromnej armii Chmielnickiego i chana. Obrona Zbaraża staje się symbolem męstwa i patriotyzmu, a przebicie się Skrzetuskiego przez obóz wroga z wieściami do króla przynosi mu sławę bohatera. Rozłogi | {rozłogi, rozłogów, rozłogom, rozłogi, rozłogami, siedziba, siedziby, siedzibie, siedzibę, siedzibą} Rodzinna siedziba Kurcewiczów na Ukrainie Zadnieprzańskiej, gdzie mieszka Helena pod opieką kniahini. Miejsce pierwszego spotkania Skrzetuskiego z Heleną i Bohunem, gdzie rozgrywa się część miłosnej intrygi. Po odkryciu przez Bohuna zaręczyn Heleny ze Skrzetuskim zostają zniszczone i spalone przez rozwścieczonego watażkę, który morduje też mieszkańców. Później Bohun odbudowuje Rozłogi i spędza w nich ostatnie lata życia. Łubnie | {łubnie, łubniów, łubniom, łubnie, łubniami} Główna siedziba księcia Jeremiego Wiśniowieckiego na Ukrainie, centrum jego potęgi i miejsca schronienia dla wiernych mu ludzi. Potężny zamek obronny, dokąd Skrzetuski radzi przenieść się Kurcewiczom dla bezpieczeństwa. Tutaj książę gromadzi swoje wojska i planuje działania przeciw powstańcom kozackim. Symbol polskiej władzy na Kresach wschodnich i bastion oporu przeciw buncie Chmielnickiego. Czehryn | {czehryn, czehrynu, czehrynowi, czehrynem, czehrynie} Miasto kozackie nad Dnieprem, miejsce pierwszego pobytu Skrzetuskiego w drodze na Sicz. Tutaj w karczmie dochodzi do starcia między Skrzetuskim a Czaplińskim, a także do pierwszego spotkania z Zagłobą i Podbipiętą. Miasto stanowi ważny punkt strategiczny i ośrodek nastrojów kozackich, gdzie widać narastające napięcie przed wybuchem powstania. Dzikie Pola | {pola, pól, polom, pola, polami, dzikie, dzikich, dzikim, dzikie, dzikimi, step, stepu, stepowi, stepem, stepie} Rozległe przestrzenie stepowe między Rzeczpospolitą a Morzem Czarnym, słabo zaludnione i niebezpieczne ze względu na napady tatarskie. Tereny, gdzie rozgrywają się liczne sceny powieści, symbolizujące dzikość i nieprzewidywalność kresowych ziem. Miejsce, gdzie żyją Kozacy i gdzie koczują tatarscy sojusznicy Chmielnickiego. Obszar walk między wojskami polskimi a kozacko-tatarskimi. Kudak | {kudak, kudaka, kudakowi, kudakiem, kudaku} Twierdza nad Dnieprem, punkt kontrolny na drodze Skrzetuskiego na Sicz. Miejsce, gdzie komendant ostrzega porucznika przed niebezpieczeństwem kontynuowania podróży do Kozaków. Ważny punkt strategiczny kontrolujący żeglugę na Dnieprze i dostęp do Siczy Zaporoskiej. Symbol polskiej obecności wojskowej na kresach wschodnich. Czortowy Jar | {jar, jaru, jarowi, jarem, jarze, czortowy, czortowego, czortowemu, czortowym, czortowym} Dzikie i straszne miejsce w stepie, gdzie Bohun ukrywa porwaną Helenę pod opieką wiedźmy Horpyny. Położony w pustkach nad Władyką, otoczony bagnami i gęstymi zaroślami, wzbudzający grozę wśród miejscowej ludności. Siedlisko czarownicy, które Kozacy uważają za przeklęte i niebezpieczne. Miejsce uwięzienia Heleny, skąd zostaje odbita przez Zagłobę, Wołodyjowskiego i Rzędziana. Bar | {bar, baru, barowi, barem, barze, miasto, miasta, miastu, miasto, miastem, mieście} Miasto, gdzie Zagłoba ukrywa Helenę po ucieczce z Rozłogów, sądząc że będzie tam bezpieczna. Zostaje jednak zdobyte przez Kozaków Bohuna, który odnajduje tam ranną dziewczynę i zabiera ją do Czortowego Jaru. Miejsce przejściowe w długiej wędrówce Heleny, symbol nietrwałości schronień podczas wojny kozackiej. Żółte Wody | {wody, wód, wodom, wody, wodami, żółte, żółtych, żółtym, żółte, żółtymi} Miejsce pierwszej wielkiej bitwy między wojskami Rzeczypospolitej dowodzonymi przez Mikołaja Potockiego a powstańcami Chmielnickiego wspieranymi przez Tatarów. Klęska wojsk polskich, gdzie ciężka husaria nie mogła walczyć w błocie podczas ulewnego deszczu. Zwycięstwo Chmielnickiego i Tuhaj-beja, które rozpoczęło serię kozackich triumfów i zachęciło do dalszego buntu. Korsun | {korsun, korsunya, korsunowi, korsunem, korsunie} Miejsce drugiej wielkiej bitwy, gdzie wojska koronne ponoszą kolejną sromotną klęskę przeciw siłom kozacko-tatarskim. Kolejne zwycięstwo powstańców, które umacnia pozycję Chmielnickiego i pokazuje słabość polskiej organizacji wojskowej. Wydarzenie, które ostatecznie przekonuje księcia Wiśniowieckiego do podjęcia samodzielnych działań zbrojnych. Piławce | {piławce, piławiec, piławcom, piławce, piławcami} Miejsce bitwy stoczonej przez wojska polskie pod dowództwem regimentarzy przeciw wojskom Chmielnickiego. Mimo liczebnej przewagi Polaków bitwa kończy się klęską na skutek złego dowodzenia i paniki wywołanej plotkami o ucieczce dowódców. Kolejna porażka wojsk koronnych, która jeszcze bardziej wzmacnia pozycję powstańców. Beresteczko | {beresteczko, beresteczka, beresteczku, beresteczko, beresteczkiem, bitwa, bitwy, bitwie, bitwę, bitwą} Miejsce wielkiej bitwy wspomnianej w epilogu powieści, gdzie wojska polskie odnoszą zwycięstwo nad Kozakami po trzech dniach walk. Bitwa, podczas której chan tatarski ucieka i zabiera ze sobą jako jeńca Chmielnickiego, zostawiając Kozaków pod dowództwem Bohuna. Końcowe zwycięstwo Polaków, które przywraca równowagę po długiej serii porażek. Zerwikaptur | {zerwikaptur, zerwikapruta, zerwikapturowi, zerwikapturem, zerwikapturze, miecz, miecza, mieczowi, mieczem, mieczu} Rodzinny miecz Podbipiętę, broń jego przodków litewskich, którą ślubował ściąć trzy głowy "pohańców" za jednym zamachem. Symbol honoru rycerskiego i tradycji rodzinnej Litwina. Broń, której Longinus nie zdążył użyć do wypełnienia ślubu, gdyż ginie podczas próby wydostania się z oblężonego Zbaraża. Miecz staje się symbolem niezrealizowanych marzeń i poświęcenia dla ojczyzny. Dniepr | {dniepr, dniepru, dnieprowi, dnieprem, dnieprze, rzeka, rzeki, rzece, rzekę, rzeką} Wielka rzeka płynąca przez Ukrainę, główna arteria komunikacyjna i handlowa regionu. Droga wodna, którą Skrzetuski podróżuje w drodze na Sicz, gdzie jego oddział zostaje zaatakowany przez Kozaków. Rzeka, nad którą rozgrywają się kluczowe wydarzenia powieści, granica między światem polskim a kozackim. Symbol dzikości i nieprzewidywalności kresowych ziem. Powstanie Chmielnickiego | {powstanie, powstania, powstaniu, powstanie, powstaniem, bunt, buntu, buntowi, bunt, buntem, rebelia, rebelii, rebelii, rebelię, rebelią} Wielki bunt kozacki przeciw Rzeczypospolitej rozpoczęty w 1648 roku, główne tło historyczne powieści. Wojna wywołana konfliktem między Chmielnickim a Czaplińskim, która przeradza się w długotrwały konflikt o charakterze religijnym, społecznym i narodowym. Wydarzenia obejmujące lata 1648-1651, podczas których dochodzi do licznych bitew, masakr ludności i zniszczeń na Ukrainie. Teatr Narodowy | {teatr, teatru, teatrowi, teatr, teatrem, teatrze, narodowy, narodowego, narodowemu, narodowy, narodowym} Instytucja teatralna w Poznaniu, która w 1932 roku wystawiła spektakl na podstawie powieści Sienkiewicza. Przedstawienie odbyło się w sali Ogrodu Zoologicznego z udziałem znanych aktorów ówczesnej epoki. Wydarzenie kulturalne będące jedną z pierwszych adaptacji scenicznych słynnej powieści, świadczące o jej popularności w społeczeństwie. Trylogia | {trylogia, trylogii, trylogii, trylogię, trylogią} Cykl trzech powieści historycznych Henryka Sienkiewicza, pisany "ku pokrzepieniu serc" w latach 1884-1888. "Ogniem i mieczem" stanowi pierwszą część, poprzedzającą "Potop" i "Pana Wołodyjowskiego". Dzieło przedstawiające dzieje XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, mające podnieść na duchu Polaków żyjących pod zaborami. Literatura o charakterze patriotycznym i wychowawczym, zyskująca ogromną popularność wśród czytelników. Szarańcza | {szarańcza, szarańczy, szarańczy, szarańczę, szarańczą, plaga, plagi, plague, plagę, plagą} Plaga owadów, która w roku 1647 wyroiła się z Dzikich Pól w niesłychanej ilości i zniszczyła zasiewy oraz trawy. Jeden ze złowieszczych znaków zapowiadających nadchodzące klęski i nadzwyczajne wydarzenia. Omen poprzedzający wybuch powstania Chmielnickiego i rozpoczęcie wojny kozackiej. Symbol nadchodzącej zagłady i zniszczenia, który współcześni traktowali jako przepowiednię napadów tatarskich. Ugoda Zborowska | {ugoda, ugody, ugodzie, ugodę, ugodą, zborowska, zborowskiej, zborowskiej, zborowską, zborowską, rozejm, rozejmu, rozejmowi, rozejm, rozejmem} Pokój zawarty między stroną polską a kozacką za pośrednictwem chana Islama Gireja III, przerywający oblężenie Zbaraża. Umowa kończąca główny wątek powieści, zawarta w 1649 roku po miesiącach walk i oblężenia twierdzy. Dyplomatyczne rozwiązanie konfliktu, które pozwala uniknąć dalszego rozlewu krwi, choć nie kończy definitywnie konfliktu polsko-kozackiego. Omen | {omen, omenu, omenowi, omen, omenem, omenie, znak, znaku, znakowi, znak, znakiem, znaku, przepowiednia, przepowiedni, przepowiedni, przepowiednię, przepowiednią} Złowieszcze znaki i przepowiednie, które w roku 1647 zwiastowały nadchodzące klęski i nadzwyczajne wydarzenia. Zjawiska na niebie i ziemi interpretowane przez współczesnych jako ostrzeżenia przed nadchodzącą wojną. Literacki motyw wprowadzający atmosferę niepokoju i zapowiadający tragiczne wydarzenia powstania kozackiego.